صورت كلی پيدا بكند ، ولو آنكه در مقام اداء آن ، خريدار از پول حرام‏
استفاده كند ، معامله درست است ، [ در اين صورت ] اينكه دولت می‏آيد
لوكوموتيو و واگن و ريل و لوازم ديگر راه آهن را بطور كلی از هر
فروشنده‏ای كه بخواهد می‏خرد ، به ذمه دولت می‏آيد كه دينش را ادا بكند ،
حالا بر فرض اينكه از پول حرامش ادا كرد ، معامله‏اش درست است .
بنابراين دولت مالك شرعی لوكوموتيو يا واگنها می‏شود . وقتی مالك شرعی‏
شد ، شما بايد با او درست معامله مالك شرعی بكنيد . ديگر دزديدن ،
تقلب كردن ( هرگونه تقلبی ) خلاف شرع است . يعنی اگر شما مثلا پنج من‏
اضافه بار داشتيد و آن را مخفی كرديد ، مديون هستيد مثل اينكه به يك فرد
مديون می‏شويد . اگر او اعلام كرده است من بچه كمتر از دوازده سال را
مجانی می‏برم اما بچه بزرگتر را مجانی نمی‏برم ، چنانچه شما بچه‏تان دوازده‏
سال دارد ولی بگوئيد يازده ساله است ، گذشته از اينكه دروغ گفته و فعل‏
حرامی مرتكب شده‏ايد ، مديون او هم هستيد .
اين مسأله كه آيا دولت مالك می‏شود يا نه ، يك مسأله فقهی است كه با
بحث ما كه يك مسأله فلسفی و اجتماعی است ، خيلی نزديك می‏باشد . برطبق‏
اين نظر كه فرد وجود دارد و اجتماع يك امر اعتباری است ، چون امر
اعتباری اصلا وجود ندارد ، مالكيت هم برای اجتماع غلط است . اما حق با
آن كسانی است كه می‏گويند اجتماع وجود دارد و صلاحيت مالكيت هم دارد كه‏
از راه مشروع مالك بشود . ما حالا به اين مسأله فقهی كه آيا دولت مالك‏
می‏شود يا نه ، كاری نداريم . اين يك مسأله طفيلی

بود كه عرض شد .
حال ببينيم چرا اجتماع وجود دارد ؟
اين حرف درست نيست كه اجتماع فقط مجموع افراد است . اجتماع بيش از
مجموع افراد است . اينجا من بايد مطلبی را توضيح بدهم . اين را شايد در
كتابهای دبيرستانی هم خوانده باشيد كه می‏گويند فرق است ميان مخلوط و
مركب . مخلوط مجموع اموری است كه فقط پهلوی يكديگر قرار گرفته باشند و
بيش از اين چيزی نيست ، مثل اينكه شما مقداری نخود و لوبيا را با هم‏
مخلوط می‏كنيد يعنی نخود به حالت نخودی باقی است ، لوبيا هم به حالت‏
لوبيائی باقی است ، فقط با هم مخلوط شده‏اند . هوا را مخلوط می‏گويند چون‏
از اكسيژن و ازت كه پهلوی هم قرار گرفته‏اند تشكيل شده است . اما مركب‏
اينجور نيست . وقتی كه [ دو يا چند عنصر ] پهلوی يكديگر قرار گرفتند ،
در هم اثر می‏گذارند و يك شی‏ء سوم بوجود می‏آيد . مثلا آب يك مركب است‏
كه از دو عنصر اكسيژن و ئيدروژن كه هر دو گازند ، تشكيل شده است . وقتی‏
كه اين دو پهلوی يكديگر قرار گرفتند ، مايعی به وجود می‏آيد كه خاصيتی‏
دارد مغاير با خاصيت هر يك از اجزاء . و در اين عالم مركبات زيادند .
علم شيمی علم تركيبات است .
حالا افراد انسان كه با يكديگر زندگی می‏كنند ، آيا اينها نظير مخلوطها
هستند يا نظير مركبها ؟ نظير مركبها هستند ، يعنی به مركبها نزديكترند تا
به مخلوطها . چرا ؟ اگر ما در بيابانی صدهزار سنگ را صد هزار سال پهلوی‏
يكديگر قرار بدهيم ، بر يكديگر اثر نمی‏گذارند . در يك باغ اگر ما صدهزار
درخت بكاريم مثل اين

است كه هر درختی تنها زندگی می‏كند يعنی هر درختی سروكارش فقط با آب‏
است و زمين و نور و حرارت . ولی افراد انسان شخصيت خودشان را از
يكديگر كسب می‏كنند يعنی هر يك از ما و شما كه در اينجا نشسته‏ايم تمام‏
شخصيت خودمان را از اجتماع داريم و اجتماع از ما دارد . ما الان اينجا
نشسته‏ايم با يك احساسات بالخصوص ، با يك عقايد و افكار مخصوص .
درست است كه ما خودمان دارای عقل و اراده هستيم ، انتخاب می‏كنيم و
اجباری در كار نيست ولی آنچه داريم ، از اجتماع داريم . شما كه الان‏
اينجا نشسته‏ايد ، با يك خلق پاكيزه خاصی نشسته‏ايد . خلقتان اين است كه‏
آدم راستگوئی هستيد . اين راستگوئی را از كجا آورده‏ايد ؟ اگر خوب فكرش‏
را بكنيد می‏بينيد آن را همين اجتماع به شما داده است . شما دارای عقيده‏
و ايمان به اسلام هستيد . اين را از كجا پيدا كرده‏ايد ؟ آيا زمين به شما
داد ؟ آيا هوا يا آب داد ؟ يا اينكه اين عقيده را همين اجتماع به شما
داد ؟ البته كه آن را از ناحيه اجتماع گرفته‏ايد . اجتماع مثل يك مخلوط
نيست . البته آن شدت حالت تركيبی كه در آب مثال زديم را هم ندارد ولی‏
شبيه مركبهاست .
اجتماع روی فرد اثر می‏گذارد و فرد روی اجتماع . اجتماع واقعا مجموعش‏
يك واحد است ، خودش روح دارد ، عمر دارد . اين يك مطلب عجيبی است‏
كه البته كسی كه اين را خوب استنباط كرده و پرورانده است ، علامه‏
طباطبائی سلمه الله تعالی است . ايشان در كمال وضوح از قرآن استنباط
می‏كند كه قرآن برای اجتماع شخصيت قائل است ، برای اجتماع عمر قائل است‏
: « لكل امه اجل فاذا جاء اجلهم لا يستأخرون ساعه و لا »

« يستقدمون »( 1 ) برای اجتماع بيماری و سلامت قائل است ، برای اجتماع‏
سعادت و شقاوت قائل است ، برای اجتماع شركت در مسؤوليت قائل است .
گاهی افرادی می‏پرسند چرا اگر [ اكثريت ] يك قومی گناه كرده ، اقليت‏
صالحی كه درميان آن قوم است هم به عذاب آن قوم معذب می‏شوند ؟ نمی‏دانند
كه افراد اجتماع حكم اعضای يك پيكر را دارند . وقتی كه در عضوی از يك‏
پيكر سرطان پيدا بشود ، اعضاء ديگر نمی‏توانند بگويند چرا ما هم بايد از
بين برويم . به همان دليل كه شما با يكديگر اتصال و هم ريشگی و پيوند
داريد ، به همان دليل كه از سعادت او بهره‏مند هستيد ، به همان دليل از
بدبختی او هم بايد در اجتماع متضرر باشيد . فقط آن دنيا است كه دنيای‏
جدائی است . در اين دنيا افراد اجتماع واقعا به يكديگر متصلند ، واقعا
در ناخوشی و خوشی يكديگر شريكند ، واقعا در عذاب و سعادت يكديگر شريك‏
هستند : دنيای امتياز آن دنيا است : « فامتازوا اليوم ايها المجرمون »(
2 ) در اين دنيا صحبت " فامتازوا " نيست . در اين دنيا قانون و قاعده‏
علمی هم ايجاب می‏كند كه اگر واقعا جناحی از اجتماع آنقدر فاسد شد كه‏
توانست بلائی را به سوی اجتماع بكشد ، اين بلا شامل افراد ديگر هم می‏شود ،
سالم و ناسالم را با هم می‏گيرد . در اين دنيا تر و خشك با هم می‏سوزد
منتها از نظر آنها كه به اصطلاح خشكند يعنی آماده سوختن هستند ، عذاب‏
الهی است و شايد در آن دنيا هم دنباله داشته باشد ولی از نظر آنها كه‏
شخصا استحقاق نداشته‏اند ،
پاورقی :
1 - سوره اعراف ، آيه . 34
2 - سوره يس ، آيه . 59

مصيبت است ، ابتلا است و در آن دنيا به آنها اجر داده می‏شود . به هر
حال در اين دنيا تفكيك پذير نيست .
پس به دليل اينكه اجتماع خودش وجود دارد چون تركيب وجود دارد ، و به‏
دليل اينكه اجتماع وحدت دارد ، و به دليل اينكه اجتماع مسير و خط سير
دارد ، تكامل دارد ، عمر دارد ، حيات و موت دارد و نمی‏تواند نداشته‏
باشد ، اجتماع حقوق دارد . پس حرف اصالت فردی‏ها كه به كلی اجتماع را
امری اعتباری می‏دانند غلط است . ما در قرآن آيه‏ای داريم : « النبی اولی‏
بالمؤمنين من انفسهم »( 1 ) پيغمبر اولی بر مؤمنين است از خودشان ،
يعنی پيغمبر بر مؤمنين حقی دارد كه از حق خود مؤمنين بر مؤمنين بيشتر
است . يعنی شما مالك نفس خودتان هستيد ، مالك ثروت خودتان هستيد ،
مالك احترام و آبروی خودتان هستيد ، ولی پيغمبر يك مالكيتی دارد بر
نفس و مال و حيثيت شما كه از مالكيت شما بر خود شما قويتر است . چرا
؟ برای اينكه شما مالك نفس يا ثروت خودتان نيستيد كه هر جا بخواهيد در
آن تصرف بكنيد . حتی مالك حقيقت خودتان هم نيستيد . در حديث است كه‏
مؤمن عرضش در اختيار خودش نيست . ولی پيغمبر مالك نفس مؤمنين هم‏
هست يعنی آنجا كه مصلحت بداند نفس مؤمنين را هم می‏تواند فدا بكند .
اما اينكه پيغمبر اولويت دارد بر مؤمنين از نفس خودشان يعنی چه ؟ اين‏
حقی كه دارد ، بر كه دارد و به نفع كه ؟ اين حقی كه خدا برای پيغمبر قائل‏
شده است ، به نفع چه كسی قائل شده است ؟ آيا به
پاورقی :
1 - سوره احزاب ، آيه . 6

نفع شخص پيغمبر قائل شده است ؟ يعنی خدا برای پيغمبر اين حق را قائل‏
شده است كه او همه مؤمنين را فدای نفس خودش بكند ؟ نه ، پيغمبر از آن‏
جهت كه ولی امر مسلمين است ، از آن جهت كه سرپرست اجتماع مسلمين است‏
، از آن جهت كه نماينده كامل مصالح اجتماع است ، خدا اين حق را به او
داده است كه در آنجا كه مصلحت اجتماع بداند ، فرد را فدای اجتماع بكند
. هيچكس چنين حرفی نزده است كه پيغمبر اين حق را به نفع شخص خودش‏
دارد . معنی ندارد . اولا پيغمبر از نظر شخص خودش احتياجی به مردم‏
نداشت كه بخواهد مردم را فدای زندگی شخصی خودش بكند . و ثانيا احدی‏
چنين حرفی نمی‏زند .
آيا اين حقی كه پيغمبر دارد فقط مال شخص پيغمبر است ؟ نه ، به امام‏
هم منتقل می‏شود ، يعنی امام هم بعد از پيغمبر سرپرست و نماينده اجتماع‏
می‏شود و اين حق به او منتقل می‏گردد . آيا اين حق منحصر به پيغمبر و امام‏
است يا به هر كسی كه از ناحيه خدا حكومت شرعی داشته باشد ، به نيابت‏
از پيغمبر و امام منتقل می‏شود ؟ اين حق به او هم منتقل می‏شود . اينها
دليل بر اين است كه اسلام برای اجتماع حق قائل است چون برای اجتماع‏
اصالت قائل است ، چون برای اجتماع حيات قائل است . و واقعا اجتماع‏
يك وحدتی دارد و اعتبار مطلق نيست .
گاهی مسائلی پيش می‏آيد كه حل كردن آنها از نظر فلسفه‏های ديگران مشكل‏
است . مثلا من از شما می‏پرسم آيا هر نسلی نسبت به نسل آينده ، تكليف و
مسؤوليتی دارد يا نه ؟ ما الان نسلی هستيم موجود . نسلی در آينده می‏خواهد
به وجود بيايد و تا اين

ساعت به وجود نيامده است . آيا ما در مقابل آنها مسؤوليت داريم يا نه‏
؟ اگر بگوئيد مسؤوليت داريم معنايش اين است كه آيندگان بر ما حق دارند
. آيندگانی كه نيامده و هنوز وجود پيدا نكرده‏اند ، بر ما كه الان موجود
هستيم حقی دارند . اگر بگوئيد نه ، هيچ حقی ندارند ، پس اين حرفی كه‏
امروز تمام مردم دنيا می‏زنند كه ما مسؤول نسلهای آينده هستيم يعنی چه ؟
اصلا معنای اين حرف چيست ؟ من از كسانی كه می‏خواهند حقوق را با غير
مكتب الهی توجيه بكنند ، می‏پرسم اصلا اين حرفهايشان چه معنی می‏دهد كه‏
می‏گويند ما مسؤول نسل آينده هستيم ؟ نسل آينده به گردن ما حق دارد يعنی‏
چه ؟ او كه هنوز به دنيا نيامده ، از كجا اين حق را پيدا كرده است ،
منشأ اين حرف چيست ؟ همه هم قبول دارند كه هر نسلی نسبت به نسلهای‏
آينده‏اش مسؤول است . يك وقت هم كسی اساسا زير اين حرف می‏زند می‏گويد
اصلا مسؤوليت يعنی چه ؟ ! ما نسبت به نسل آينده هيچ مسؤوليتی نداريم ،
مانند " ابوالعلاء معری " كه می‏گويد اصلا ما چرا نسل آينده را به وجود
می‏آوريم ؟ ! گناه ما اين است كه آنها را بوجود می‏آوريم . می‏گويد اصلا
حيات و زندگی لغو است ، شر است . بنابراين هر كس عملی انجام بدهد كه‏
نسلی بوجود بيايد ، نسبت به او مرتكب جنايت شده است . خيام هم تقريبا
همين حرف را می‏زند . خود ابوالعلاء تا زنده بود زن نگرفت و دستور داده‏
بود كه وقتی مرد ، روی قبرش اين جمله را بنويسند : هذا الذی جنی عليه‏
ابوه و لم يجن علی احد يعنی اين ، كسی است كه پدرش به او جنايت كرد و
او را به اين دنيا آورد اما او بر احدی جنايتی نكرده و بچه‏ای به دنيا
نياورده است .

حالا يك كسی اين حرف را می‏زند كه بچه به دنيا آوردن را جنايت می‏داند .
در اينجا ديگر صحبت از اينكه ما مسؤول نسل آينده هستيم و يا بايد زمينه‏
را برای نسل آينده فراهم بكنيم ، غلط است . اما كسی كه می‏گويد ما مسؤول‏
نسل آينده هستيم بايد حق نسل آينده بر ما را توضيح بدهد كه اين حق چيست‏
؟
حقوق از اينجا ناشی می‏شود كه دنيا خدا دارد و جريانی كه در دنيا هست‏
به سوی يك غايت و هدفی است ، يعنی خلقت به سوی هدفی پيش می‏رود . اگر
دنيا ، دنيای تصادف باشد ، همه حرفها غلط است . اينها از يك طرف‏
می‏گويند دنيا ، دنيای تصادف است ، افراد بشر كه بوجود آمده‏اند با
تغييرات تصادفی بوجود آمده‏اند ، و وقتی می‏پرسيم آيا خلقت و طبيعت رو
به يك هدفی جلو می‏رود ؟ می‏گويند نه ، اصلا هدف يعنی چه ؟ ! اساسا علت‏
غائی در دنيا نيست ، و از طرف ديگر می‏گويند ما مسؤول نسل آينده هستيم .
در صورتی كه مسؤوليت نسل آينده و اين حرفها همه بر اين اساس است كه‏
دنيا نظام حكيمانه‏ای دارد و اين خلقت به سوی هدفهائی پيش می‏رود ، حق را
خود خلقت به وجود آورده است ، آن وقت ما در مقابل خلقت مسؤوليت‏
داريم ، خلقت به ما می‏گويد به همان دليلی كه در تو جهازات تناسلی وجود
دارد ، به همان دليل كه در تو رغبت طبيعی [ به جنس مخالف ] وجود دارد
، ترا ساخته‏ام برای اينكه نسل آينده بوجود بيايد ، يعنی من حقی از نسل‏
آينده بر تو قرار داده‏ام . والا اگر اين مطلب نباشد ، پس نسل آينده بر
ما حق دارد يعنی چه ؟ !

تازه من به نسل آينده كاری ندارم ، نسل حاضر را در نظر می‏گيرم . پدر و
فرزند كوچكش را در نظر می‏گيرم . آيا فرزند كوچك بر پدر حق دارد يا نه ؟
آيا شما می‏توانيد در دنيا كسی را پيدا بكنيد كه بگويد اين بچه كوچك بر
اين پدر و مادر حقی ندارد ؟ بلكه همه می‏گويند حالا كه اين بچه را بوجود
آورده‏ای مجبوری كه او را بزرگ كنی . پس اين بچه حق دارد . بعد اين سؤال‏
پيش می‏آيد كه حق اين بچه از كجا پيدا شد ؟ آيا جز اين است كه بگوئيم‏
دستگاه خلقت افراد را به هم مربوط كرده و اين ، حقی است كه خداوند عالم‏
در متن خلقت در ميان افراد برعهده يكديگر قرار داده است ؟ گويی خدا
می‏گويد به همان دليلی كه در وجود تو يك عاطفه پدری و در وجود همسرت يك‏
عاطفه مادری قرار داده‏ام ، يك اولويتی ميان شما و اين فرزند وجود دارد .
در نتيجه اين بچه به گردن شما حق دارد . اين حق را متن خلقت قرار داده‏
است .
بنابراين اجتماع بطور كلی حق دارد .
اما آن فرضيه ديگر كه می‏گويد اجتماع وجود دارد ، فرد وجود ندارد . من‏
فكر می‏كنم اين فرضيه ، سخنی است كه اصلا احتياج ندارد كه كسی آن را رد
بكند . اينقدر مهمل و نا مربوط است كه قابل بحث نيست . فرد وجود ندارد
يعنی چه ؟ ! حداكثر اينست كه بگوئيم اجتماع وجود دارد ، اجتماع هم‏
تركيب شده از افراد . آن وقت آيا می‏شود گفت فرد اصلا وجود ندارد و امری‏
است اعتباری ؟ اگر فرد امری است اعتباری پس اين مركب از كجا به وجود
آمده است ؟ ! در اينجا ما می‏توانيم مطلبی را كه در

اين دو سه شب عرض كرديم و مطلب علمی‏ای بود ، پايان بدهيم .
عدالت اگر معنايش توازن باشد ، باز از آن معنای " اعطاء كل ذی حق‏
حقه " بيرون نيست . چرا ؟ چون هيچوقت اجتماع متوازن نمی‏شود به اينكه‏
حقوق افراد پايمال بشود . توازن اجتماع به اين است كه حقوق همه افراد
رعايت بشود ، حق اجتماع هم رعايت بشود . از آن فرضيه كه اساسا حقوق‏
افراد به كلی معدوم بشود ، هرگز توازن اجتماع بوجود نمی‏آيد . بله ، در
توازن پيش می‏آيد كه افراد بايد حقوق خودشان را فدای اجتماع بكنند ، اما
اين درست نمی‏شود مگر به اينكه خلقت هدف داشته و حق اين فرد در جای‏
ديگر تأمين و تضمين شده باشد . چطور ؟ به يك فرد تكليف بكنند برو جهاد
كن ، برو سربازی كن ، برو جان خود را فدا كن . در اينجا حق فرد به كلی‏
فدای اجتماع می‏شود . روی چه منطقی اين فرد اين كار را بكند ؟ آيا اين فرد
[ نسبت ] به جان خودش حق ندارد يا حق دارد ؟ حالا كه حق دارد چرا خودش‏
را فدای اجتماع بكند در صورتی كه بعد از كشته شدن هيچ فايده‏ای از اجتماع‏
نمی‏برد ؟ می‏گوئيم دنيا ، آخرت ، موت و حيات ، تمام اينها به يكديگر
اتصال و ارتباط دارد . جهاد كردن تو ، سربازی كردن تو معنايش اين نيست‏
كه حق تو به كلی معدوم می‏شود ، بلكه حق تو در جهان ديگری به شكل ديگری‏
احيا می‏شود . اگر ارتباط دنيا و آخرت محرز نباشد و اگر پاره‏ای از حقوق‏
كه قهرا در اجتماع معدوم مطلق می‏شود يعنی حقوقی از فرد كه فدای اجتماع‏
می‏شود ، در جای ديگر تأمين نشود ، جهاد ، سربازی ، تكليف كردن به‏
فداكاری اساسا هيچ پايه‏ای پيدا نمی‏كند ، ظلمی است ، آنهم ظلم مطلق و علی‏
الاطلاق .

پس بالاخره معلوم شد كه پايه عدالت ، حقوق واقعی است كه وجود دارد .
عدالت به آن معنی كه آنها گفته‏اند ، معنايش مساوات نيست . عدالت‏
معنايش موازنه به شكلی كه پای حقوق در كار نباشد نيست ، بلكه عدالت بر
پايه حقوق واقعی و فطری استوار است . فرد حق دارد ، اجتماع هم حق دارد .
عدالت از اينجا پيدا می‏شود كه حق هر فردی به او داده بشود . عدالت‏
رعايت همين حقوق است . بنابراين عدالت در تمام زمانها يكی بيشتر نيست‏
و اينكه می‏گويند عدالت يك امر نسبی است ، حرف درستی نيست .
امشب عرايضم را در همينجا خاتمه می‏دهم .
خدايا ما را به حقايق دين مقدس اسلام آشنا بفرما .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: